Nhà ông Nghè Nhiếp và đình làng Phiếm Ái, xã Đại Nghĩa, H. Đại Lộc (tỉnh Quảng Nam) là nơi nhen nhóm ngọn lửa đầu tiên về phong trào cự sưu, kháng thuế của nhân dân ta trong những tháng ngày đen tối nhất. Tròn 100 năm nổ ra sự kiện lịch sử ấy, hai địa chỉ đỏ này đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia.

Đình Phiếm Ái.

Từ một đám giỗ quê...

Như thường lệ, trưa ngày 9-3-1908, nhà ông Trương Lâm, thường gọi Nghè Nhiếp có đông bà con, họ hàng tề tựu để dự đám giỗ tổ tiên. Không như mọi khi, những người có mặt hôm ấy đều phảng phất nỗi u uất bởi nạn sưu cao, thuế nặng của chế độ thực dân, phong kiến ngày càng đè nặng. Khi đèn tắt, hương tàn, mọi người ngồi vào các bàn cỗ. Sau vài tuần rượu, ông Trương Hoành, em ruột ông Nghè Nhiếp buông giọng bực tức: "Dân làng mình chừ sống khổ hơn con chó do sưu, thuế. Năm ni tiếp tục mất mùa, mười nhà thì bị đói cả chục. Các quan chẳng thương dân nghèo đói khát mà còn tăng đủ thứ sưu, thuế... Ruộng đất của mình làm ra chỉ đủ nộp một nửa số thuế là cùng. Xin hỏi bà con như rứa thì lấy chi mà ăn? Thiếu ăn,  đau ốm liên miên lại còn bị bắt bớ, tra khảo do không có tiền nộp sưu, thuế". Dứt lời, đôi mắt ông Hoành rơm rớm.

Nghe ông Hoành than vãn mà ai cũng nghẹn ngào, không còn muốn ăn uống nên bữa giỗ hôm ấy trở nên tẻ nhạt chưa từng thấy. Ngay lúc đó, ông Lương Châu, người làng Hà Tân, xã Đại Lãnh là con rể ông Nghè Nhiếp hớp ngụm rượu rồi đứng dậy nói lớn: "Đã rứa mà lũ quan chức ăn lương cao lại còn muốn kiếm thêm cho đầy bị. Chúng cậy quyền thế làm càn, cướp trắng của dân. Tôi vừa mới nghe tri huyện Lãng (tên Lãng) rất căm tức vụ dân mình kiện hồi tháng trước nên chừ tăng sưu, thuế để trả thù". Nhiều tiếng xì xầm ở các bàn ăn: "Tri huyện nhẫn tâm quá, đúng là kẻ mọt dân, vô đạo". Ông Hứa Tạo là lý trưởng làng Ái Nghĩa cũng được ông Nghè Nhiếp mời dự đám giỗ. Ông Tạo tuy làm lý trưởng nhưng tính khí khảng khái, thương dân. Có lần chính  ông Tạo đã  xin giảm sưu, thuế cho dân làng mình, thậm chí chịu một số hình phạt thay dân. Ông Tạo đứng phắt dậy, dõng dạc: "Thưa bà con! Tôi nghĩ kỹ rồi, không lẽ mình cứ ngồi im chịu chết hả? Phải làm đơn xin giảm sưu, thuế. Mình rút kinh nghiệm mấy chuyến trước, lần ni tổ chức đi thành từng đoàn, mặc áo quần rách rưới, đội nón cời hết nghe". Đến lúc này ông Nghè Nhiếp mới lên tiếng: "Ông Tạo nói đúng quá. Chuyện ni dân mình phải kiện cho tới nơi, tới chốn. Tôi sức yếu nhưng xin cùng các chú Trương Tốn, Trương Kỳ và con rể Lương Châu thay mặt bà con làm đơn xin giảm sưu, thuế". Ông Trương Liên đỗ cử nhân năm 1879, làm Huấn đạo Duy Xuyên nhưng chẳng tha thiết gì chuyện quan đường. Đã mấy lần xin từ quan nhưng không được chấp thuận. Ông lên tiếng bàn thêm: "Mình đi xin, đi đòi sẽ còn dai dẳng nhiều ngày. Theo tôi chuyện ni phải phân công cho rạch ròi rồi hãy làm, trước hết cử người lo chạy gạo ăn, tính số người, lớp ni mệt, thay lớp khác". Ông Nghè Nhiếp nhìn sang phía ông Trương Kỳ: "Chuyện ni các vị phải ra tay trước mới được. Chú Kỳ là lý trưởng làng mình nên bàn với anh em đứng ra lo liệu cơm nước cho bà con đi xin giảm sưu, thuế". "Em xin nhận", Trương Kỳ đáp nhanh. Ông Trương Hoành nói câu để kết thúc: "Thôi, sáng mai anh em mình sẽ chia nhau đi vận động các lý trưởng trong huyện để lấy chữ ký nhưng phải hết sức bí mật việc loan báo cho bà con, đề phòng chuyện bất trắc".

...Đến cuộc nổi dậy cả Trung Kỳ

Sau khi lấy được một số chữ ký của các lý trưởng trong huyện thì lý trưởng làng La Đái sợ liên lụy bèn lén đi báo cho tri huyện biết chuyện dân chúng chuẩn bị nổi dậy. Tuy bại lộ  nhưng quyết không để chậm trễ, ba lý trưởng Trương Kỳ, Lương Châu, Hứa Tạo thông báo cho các lý trưởng khác về đình Phiếm Ái họp bàn và huy động dân làng. Ngày 11-3, hơn 400 người tập trung tại sân đình rồi ùn ùn kéo về huyện đường Đại Lộc nhưng không gặp được tri huyện Lãng vì y xuống Thành La Qua để báo cáo tình hình này với quan trên. Đoàn người tiếp tục kéo xuống Thành La Qua. Trên đường đi, đoàn người mỗi lúc thêm đông đúc. Không chỉ có dân làng của Đại Lộc, Điện Bàn mà bà con các vùng Duy Xuyên, Hòa Vang cũng rầm rộ xuống đường bao vây rồi kéo vào dinh thự Tổng đốc Thành La Qua Hồ Đắc Trung. Nguyện vọng của cuộc biểu tình không được đáp ứng, đoàn người xông vào bắt tri phủ Trần Văn Thống bỏ lên xe bò kéo xuống Tòa công sứ Pháp tại Hội An đòi yêu sách. Thấy lực lượng dân chúng khá hùng hậu, công sứ Char Les hoảng hốt tìm cách xoa dịu, xua quân lính ra nhận đơn xin giảm sưu, thuế của những người đại diện và bảo dân làng nào về làng nấy để quan trên sẽ giải quyết sau. Đoàn người cương quyết không chịu giải tán mà ngày càng đông thêm, ăn ngủ ngay tại chỗ. Để ổn định trật tự, công sứ Pháp cho mời đại diện vào gặp. Các ông Trương Hoành, Hứa Tạo, Lương Châu, Trương Kỳ, Trương Tốn  thay mặt bà con vào yêu cầu giảm nhẹ sưu, thuế. Tên công sứ Pháp cho rằng chuyện thuế má không thuộc thẩm quyền  của mình và hứa sẽ báo lên Tòa Khâm sứ Trung kỳ ở Huế và triều đình nhà Nguyễn soi xét. Thấy đám đông vẫn không giải tán, chúng liền tung lực lượng thẳng tay đàn áp dã man, truy bắt các ông Trương Hoành, Trương Tốn, Hứa Tạo, Lương Châu... đưa đi đày và sau này chỉ còn ông Trương Hoành sống sót trở về.

Từ cuộc đấu tranh phản bác sưu, thuế nổ ra đầu tiên ở làng Phiếm Ái vào tháng 3-1908 thì đến cuối tháng 4 năm ấy đã lan truyền  đến hầu hết các tỉnh Trung phần.

THÁI MỸ